Sốt xuất huyết là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi rút Dengue gây ra, có khả năng bùng phát thành dịch. Bệnh lây lan khi muỗi vằn Aedes aegypti đốt người bệnh nhiễm vi rút và sau đó truyền vi rút sang người lành qua vết đốt. Có thể nói, sốt xuất huyết Dengue là một bệnh do vi rút lây truyền qua muỗi phổ biến nhất ở người. Trong những năm gần đây, bệnh đã trở thành mối lo ngại lớn đối với sức khỏe cộng đồng trên toàn cầu. Sự lan rộng về mặt địa lý của cả muỗi – véc tơ truyền bệnh và vi rút đã dẫn đến sự gia tăng tỷ lệ mắc bệnh trong 25 năm qua, cũng như khả năng bùng phát dịch do nhiều chủng huyết thanh khác nhau tại các đô thị trong vùng nhiệt đới.
Muỗi Aedes là gì?
Muỗi Aedes là một loại muỗi thuộc họ Culicidae, và chúng là nguồn gây ra nhiều loại bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho con người.
Môi trường ẩn náu lý tưởng của muỗi thường là trong nhà như tủ quần áo, gầm giường, sau rèm cửa, trong màn che hoặc trên các chậu cây. Điều này giúp chúng tránh khỏi gió, mưa và kéo dài thời gian sống. Chúng ưa thích đẻ trứng trong các dụng cụ chứa nước sạch và nơi có nước đọng như lốp xe, chậu cây hoặc các đồ dùng phế thải quanh nhà. Muỗi thường đốt người vào các thời điểm cao điểm trong ngày như sáng sớm và chiều tối, và chỉ có muỗi cái mới đốt người vì chúng cần protein để phát triển trứng. Muỗi tồn tại ở mọi môi trường có sự hiện diện của con người.
Trong điều kiện bình thường, muỗi cái sống khoảng 2 tháng và đẻ trứng trung bình 6 đến 8 lần. Sau mỗi lần đẻ, khoảng 50% số muỗi chết. Trong môi trường thí nghiệm, muỗi có thể sống lâu hơn, đến 3 tháng. Muỗi đực nuôi dưỡng bằng cách hút nhựa cây, sau khi giao phối, chúng có thể sống 10 đến 15 ngày. Vì vậy, muỗi cái thường sống lâu hơn muỗi đực. Điều này tăng nguy cơ nhiễm bệnh và truyền bệnh.
Muỗi vằn thích đốt hút máu người, thường hoạt động vào buổi sáng sớm hoặc tối, và có thể đốt nhiều lần trong ngày. Chúng cũng có thể hoạt động cả ngày ở những nơi ánh sáng yếu. Chúng bay nhanh và nếu tìm thấy mồi, chúng sẽ lao vào đốt và hút máu ngay. Hoạt động của chúng phụ thuộc vào nhiệt độ, với nhiệt độ dưới 23°C, chúng ít hoạt động hút máu. Do đó, chúng phát triển mạnh vào mùa mưa và thời tiết nóng ẩm, khi nhiệt độ trung bình hàng tháng vượt quá 20°C. Muỗi này đốt nhiều hơn do cơ thể của con người có mùi và lượng khí CO2 khác biệt. Khi muỗi đốt, chúng gây ra phản ứng viêm và dị ứng, nốt đốt thường sưng và ngứa vì chứa chất chống đông máu và chất giãn mạch. Hút máu là điều kiện để đẻ trứng. Khi chúng hút no máu, chúng tìm nơi trú ẩn, như nơi ấm áp và ẩm, để tiêu máu. Mỗi loài muỗi có nơi ẩn náu riêng. Sau khi hoàn thành việc tiêu máu, muỗi đực đảm nhận việc giao phối và không tham gia vào việc đẻ trứng. Thời gian từ khi đẻ trứng cho đến lúc đi tìm mồi hút máu cho lần đẻ sau được gọi là chu kỳ sinh thực của muỗi.
Muỗi Aedes truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue
Muỗi Aedes có hình dáng nhỏ, thường có các vằn đen trắng hoặc nâu đen trên cơ thể, tạo ra một họa tiết đặc trưng. Chúng bay rất nhanh và thường phát triển mạnh vào mùa mưa, khi nhiệt độ trung bình hàng tháng vượt quá 20°C. Đây là loại muỗi có khả năng chuyển bệnh sốt xuất huyết Dengue từ người này sang người khác thông qua việc đốt và hút máu người.
Trong số các loại muỗi, Aedes aegypti là loài trung gian chính truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue. Ở Việt Nam, có hai loài muỗi chính là Aedes aegypti và Aedes albopictus có thể truyền bệnh này. Vi rút thường được truyền qua vết đốt của muỗi, đặc biệt là từ loài Aedes aegypti. Trong khi loài muỗi Aedes albopictus có vai trò ít hơn do chúng ít đốt hút máu người và có thể sống được ngoài thiên nhiên. Nhiệt độ thích hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của muỗi là khoảng từ 20°C đến 25°C.
Muỗi trưởng thành có khả năng di chuyển trong vòng bán kính khoảng 50 mét từ ổ của chúng, và có thể bay xa hơn tới 200 mét từ nơi chúng đẻ trứng. Tuy nhiên, chúng có thể phát tán xa hơn nhờ vào các phương tiện vận chuyển đường biển và đường bộ. Muỗi Anopheles, loại muỗi khác cũng có khả năng bay xa, có thể liên tục bay trong 4 giờ với tốc độ từ 1 đến 2 km/giờ, và trong một đêm có thể bay được khoảng 12 km. Chỉ cần có 1/100 số muỗi trong vùng nhiễm vi rút là có thể gây ra dịch bệnh. Trứng của muỗi có thể tồn tại khá lâu, chúng có thể chịu đựng được nhiều tháng trong mùa khô.
Người được coi là ổ chứa và là nguồn lây nhiễm chính của bệnh sốt xuất huyết Dengue trong chu trình “người – muỗi Aedes aegypti”. Ngoài những người mắc bệnh, người mang vi rút Dengue mà không có triệu chứng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc truyền bệnh. Trong một ổ dịch sốt xuất huyết Dengue, mỗi trường hợp bệnh điển hình có thể tương ứng với hàng chục trường hợp mang vi rút tiềm ẩn mà không có biểu hiện rõ ràng.
- Thời gian ủ bệnh: Từ 3 đến 14 ngày, thông thường là từ 5 đến 7 ngày.
- Thời kỳ lây truyền: Bệnh nhân sốt xuất huyết Dengue là nguồn lây truyền từ khi xuất hiện cơn sốt cho đến khi không còn sốt, trung bình khoảng 6 đến 7 ngày. Người mang vi rút mà không có triệu chứng thường có thời kỳ lây truyền ngắn hơn.
Muỗi Aedes aegypti nhiễm vi rút từ 6 đến 12 ngày sau khi hút máu và có khả năng truyền bệnh suốt đời.
Để kiểm soát và khống chế muỗi Aedes truyền bệnh một cách hiệu quả và lâu dài, cần tiến hành tuyên truyền giáo dục và hướng dẫn cho người dân về việc vệ sinh lại khu vực dân cư và cách trữ nước sinh hoạt ở hộ gia đình; thực hiện vệ sinh môi trường khu dân cư đều đặn, loại bỏ tối đa các ổ bọ gậy nguồn (nơi muỗi Aedes thường đẻ trứng) của loài muỗi Aedes. Các biện pháp diệt bọ gậy/loăng quăng và muỗi trưởng thành của loài Aedes là rất quan trọng.
Tuyên truyền và thực hiện các biện pháp ngăn chặn sự sinh sản của muỗi: Hướng dẫn người dân đậy kín bể chứa nước, thường xuyên rửa bể, chum, vại; loại bỏ hoặc kiểm soát các nơi muỗi Aedes thường đẻ trứng như lọ hoa, chậu cây cảnh, đồ vật phế thải chứa nước mưa quanh nhà; nuôi thả một số loại cá nhỏ hoặc giáp xác ăn bọ gậy như Mesocyclop trong các bể nước lớn ít có khả năng thay đổi nước. Sử dụng muối hoặc dầu hỏa, ma dút vào nước để chống kiến chân chạn.
Vệ sinh môi trường nhằm thu hẹp môi trường sinh trưởng của muỗi bằng cách: Làm sạch cống rãnh, vũng nước đọng, đồ vật phế thải chứa nước mưa. Sử dụng bồn chứa nước sinh hoạt kín, lu chum vại đựng nước với nắp đậy, dọn dẹp nhà cửa để giảm nguy cơ sinh sản của muỗi.
Các biện pháp phòng chống muỗi Aedes truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue
Để tiêu diệt muỗi trưởng thành, có một số phương pháp hiệu quả như sau:
Sử dụng hóa chất diệt côn trùng theo chỉ dẫn và hướng dẫn của ngành y tế. Phun thuốc diệt muỗi trong nhà và ngoài trời khi không có người ở lại.
Sử dụng thiên địch để diệt muỗi, bọ gậy: Nuôi cá hoặc lươn nhỏ trong bể nước để tiêu diệt bọ gậy. Sử dụng Mesocyclops để diệt loăng quăng. Sử dụng các côn trùng thủy sinh thuộc họ corixidae để diệt loăng quăng. Sử dụng chuồn chuồn trong nước ăn bọ gậy, còn chuồn chuồn trưởng thành bắt muỗi trong không khí. Thạch sùng, thằn lằn làm bữa ăn cho muỗi trong nhà.
Sử dụng bẫy điện, vợt điện: Đèn bẫy muỗi với ánh sáng hấp dẫn muỗi và côn trùng, kèm theo lưới kim loại có dòng điện thấp để tiêu diệt chúng. Phương pháp này có thể sử dụng trong nhà và ngoài trời. Vợt điện, dùng lưới kim loại có điện thế, chạy pin, giúp bắt muỗi cầm tay. Phương pháp này có thể hữu ích trong nhà, nhưng không hiệu quả cao.
Để giảm thiểu nguy cơ bị muỗi ảnh hưởng đến sức khỏe, cần ngăn chặn chúng tiếp xúc với cơ thể.
Sử dụng màn, lưới chống muỗi: Các biện pháp này không chỉ chống muỗi, mà còn chống bụi và tạo không khí thoáng mát trong phòng. Màn ngủ là phương pháp hiệu quả để phòng chống muỗi đốt khi ngủ. Lưới cửa giúp ngăn chặn muỗi và côn trùng xâm nhập vào nhà, vẫn đảm bảo sự thoáng khí và ánh sáng.
Sử dụng máy phát siêu âm xua muỗi: Các máy này phát sóng siêu âm khiến muỗi không muốn lại gần, nhưng không nghe thấy được bởi tai người. Thích hợp khi đi du lịch vùng đất nhiều muỗi.
Sử dụng kem chống muỗi: Kem bôi lên da để xua muỗi, thích hợp khi đi du lịch. Chúng thường chứa các hợp chất như DEET, tinh dầu bạc hà, nepetalactone, tinh dầu sả hay tinh dầu bạch đàn.
Sử dụng hương xua muỗi: Sử dụng các hương thơm tinh dầu như sả, chanh, húng quế có tác dụng xua đuổi muỗi trong nhà.
Sử dụng đèn sáng: Muỗi sợ ánh sáng, vì vậy ánh sáng mạnh có thể xua chúng ra khỏi nhà vào buổi tối. Tạo luồng gió nhẹ bằng quạt cũng có thể giúp xua muỗi.
Bệnh sốt xuất huyết được lây truyền qua muỗi vằn Aedes aegypti, là loại muỗi hiện đang lưu hành ở hầu hết các tỉnh/thành phố của Việt Nam. Hiện tại, chưa có thuốc điều trị đặc hiệu cho bệnh sốt xuất huyết. Biện pháp phòng chống chủ yếu là dựa vào kiểm soát muỗi truyền bệnh và tiêm vắc xin phòng bệnh.
Hiện nay, việc triển khai tiêm vắc xin phòng chống sốt xuất huyết trở nên càng quan trọng và ý nghĩa hơn khi nhiều dịch bệnh, đặc biệt là sốt xuất huyết đang diễn biến phức tạp và số ca mắc gia tăng do mưa bão và lũ lụt liên tiếp. Thêm vào đó, quá trình đô thị hóa và hiện tượng nóng lên toàn cầu đã tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi gây bệnh sinh sôi và phát triển mạnh mẽ.
Qdenga là vắc xin sốt xuất huyết của hãng dược phẩm Takeda, đã được sử dụng rộng rãi tại hơn 40 quốc gia và đã được Bộ Y tế phê duyệt sử dụng tại Việt Nam từ tháng 5/2024. Vắc xin Qdenga phòng bệnh sốt xuất huyết được chỉ định tiêm 2 mũi cách nhau 3 tháng cho trẻ em từ 4 tuổi và người lớn, kể cả những người đã từng mắc sốt xuất huyết trước đây. Vắc xin mang lại hiệu quả phòng bệnh do cả 4 tuýp huyết thanh vi rút sốt xuất huyết gây bệnh (DEN-1, DEN-2, DEN-3, DEN-4) với hiệu quả cao trên 80%, ngăn chặn nguy cơ nhập viện đến 90%.
Trên toàn cầu, số ca mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue tăng lên đáng kể, với hàng triệu người mắc phải mỗi năm và hàng tỷ người đang sống trong nguy cơ. Đây không chỉ là một vấn đề sức khỏe cộng đồng mà còn đặt ra một thách thức lớn cho trong việc tìm kiếm giải pháp kiểm soát và phòng tránh hiệu quả. Muỗi Aedes là một trong những nguyên nhân truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue và mối đe dọa của bệnh sốt xuất huyết Dengue mà chúng mang lại.
Vắc xin phòng ngừa sốt xuất huyết hiện đang được triển khai tại Trung tâm Tiêm chủng Long Châu trên toàn quốc. Tiêm chủng Long Châu tự hào là đơn vị có nguồn cung ứng vắc xin được nhập khẩu chính hãng từ các nhà sản xuất lớn trên thế giới. Tìm hiểu thông tin và đặt lịch tiêm phòng vắc xin sốt xuất huyết ngay tại đây.
Xem thêm:
Những lưu ý khi phun thuốc diệt muỗi an toàn, hiệu quả
Cách phòng bệnh sốt xuất huyết hiệu quả
Lưu ý: Thông tin trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo, vui lòng liên hệ với Bác sĩ, Dược sĩ hoặc Chuyên viên y tế để được tư vấn cho từng trường hợp Bệnh cụ thể, tuyệt đối không làm theo hướng dẫn của bài viết.
